Познато е дека каде има Срби таму се слави слава. И обратно: кајшто се слави крстното име, таму живеат православни Срби. Србите секогаш славеле слава, а денес слават сите, скоро без исклучок, и оние кои своевремено се отуѓиле од семејната слава, и од традицијата и обичајот на својот народ, и од Православието, и од верата воопшто. Денес, во донеодамна нецрковните средини не е така редок случај родителите упорно да остануваат во своите предрасуди за Црквата и верата, а нивните деца и внуци да веруваат и живеат православно, а тоа подразбира и славење на слава (денот на светителот). Оние, пак, кои никогаш не ја напуштиле својата Црква и вера, па ни својата слава, денес и се верни барем колку што секогаш биле.
Сепак, мнозина во нашиот народ, без и мала сопствена вина, лишени од можнoста потемелно да го запознаат животот и учењето на својата Црква, ни оддалеку немаат доволно знаење за светоста и светителот кого го слават како своја слава, за потеклото, значењето и содржината на славата, за самиот богослужбен и молитвен чин или обредот на славата, за сето што е потребно да се подготви кога се слави славата, за народната славарица и за другите придружни изрази на духовно доживување на славата...
Уважувајќи ги поранешните слични обиди и сакајќи да ги дополни, Беседа, издавачката установа на православната бачка Епархија во Нови Сад, ја издаде серијата Мојата слава чија цел е на секое заинтересирано православно семејство да му го пренесе основното што треба да го знае за неговата слава. Во секоја книшка од оваа серија, по општиот увод за светителите како слава на Црквата и за смислата на почитувањето и молитвеното повикување на божјиот угодник, се наоѓа текст од долупотпишаниот за славата, чинот на благословување на кољивото и славскиот колач, славарица и песна за српската слава. Понатаму следи житие на светителот кој се слави, а тоа, во секоја нова книшка, е нова личност: свети Јован Крстител, свети Григориј Победоносец, свети великомаченик Димитриј, свети Архангел Михаил, свети Николај Мирликиски итн.
Со оваа серија, ако даде Бог, ќе бидат опфатени сите поважни денови на домаќинот на една слава во српскиот народ. Се надеваме дека читателите ќе ја примат со истата онаа љубов со која и приредувачите се трудат околу неа.
Епископ бечки Иринеј.
Кога преку свештенослужителите не повикува да пристапиме кон Светата Чаша на Причестувањето, Светата Црква ни вели:“Да внимаваме, Светињата е на светите“ – т.е. Телото и Крвта Христови им се даваат достојно и на спасение само на оние кои се свети... Но затоа, пак, сите ние кои сме собрани во храмот на Бога на светата богослужба одговараме преку устата на хорот или (певците) како жива уста на собраниот народ: Еден е свет, еден е Господ, Исус Христос, во Слава на Бога Отца, Амин.
Од овој одговор на народот се гледа верата на Православната Црква: дека постои само Еден Кој е свет, по природа и суштина и на таа светост и љубов се надеваме и се потпираме. Тоа е овоплотениот Логос Божји, нашиот Господ, Исус Христос.
Апостолот Петар не поттикнува сите христијани да се трудиме да постанеме светители затоа што Началникот на нашата вера е Свет. “Како чеда на послушноста, не поведувајте се по минатите желби од времето на вашето незнаење туку по Светиот Кој и ве повика, и самите бидете свети во сé. Затоа што е напишано: Бидете свети затоа што Јас сум свет.“ (1.Петр. 1,14-16).
Иако многумина од христијаните не се одѕиваат на христовиот повик: „Бидете свети затоа што Јас сум свет“ голем е бројот на оние, знајни и незнајни, кои живеејќи богоугодно и боголико се уподобиле на Христа, едните прифаќајќи ги гонењата кога се тие потребни или наметнати од околностите, а другите доброволно, сведочејќи го со делотворна љубов христовиот етос. Затоа тие се украс и пофалба на Православната Црква т.е. на сите нас, христијаните, кои ги сакаме, ги почитуваме и им се поклонуваме.
Апостолот Павле, во своето Послание до Евреите, вели дека од генерација до генерација свети се сите кои со својот живот, со својата вера, но и со страдањата заради верата и со делотворно сведоштво на таа вера со подвиг, страдања, често и со мачеништво, постанале сведоци на убавината на христовиот лик во нив, а во исто време, меѓу луѓето биле такви што, според зборовите на апостолот, светот не бил достоен за нив. Нивните современци, но и останатите луѓе не биле достојни за присуството и духовното зрачење на тие вистински луѓе, луѓе низ која личност се гледа самиот лик Божји, ликот на Творецот и Искупителот на секое човечко битие и сета твар.
А самиот Господ вели дека секој кој ќе го признае и исповеда Него, кој јавно ќе Го прифати како свој Спасител и како смисла на својот живот пред луѓето, ќе биде признат и прославен пред Неговиот Отец Небесен.
Свети Симено Нов Богослов пишува дека се свети оние кои го задобиле целиот Христа со своите дела и искуство, со чувствата, знаењето и богосозерцувањето.
Старецот Јустин Поповиќ во уводот во Житијата на светиите вели: „Светителите се најсовршени христијани затоа што во најголема мера се осветиле себе си преку подвизите на светата вера во воскреснатиот и вечноживиот Господ Исус. Всушност, тие се единствените вистински бесмртници во родот човечки затоа што со целото свое битие живеат во Воскреснатиот и заради Воскреснатиот Господ Исус Христос.“
Светителите, значи, не се некакви митски битија, некакви натчовечки херои и полубогови, туку, всушност, суштински луѓе, прави и вистински христијани. Заради таа благодатна стварност, заради осветувањето и обожувањето на човекот, Христос го изврши севкупниот подвиг на спасението на светот. За тоа и воскресна, ја основа својата Црква, на апостолите и на Црквата им го испрати Духот Свет. За тоа постојат Свети Тајни во Црквата, од Крштението до Светата Литургија; за тоа постои и патот на подвигот, сведоштвата и страдањата, ако и кога треба; патот на вистинското угодување на живиот Бог, патот на носење на крстот Христов и учеството во Неговото Воскресение.
Прва меѓу светителите е Мајката Господова, потоа светите апостоли, проповедниците на Евангелието, пророците, ерарсите, пастирите и учителите, исповедниците на вистината, мачениците, преподобните отци и мајки, јуродивите ради Христа и воопшто сите, знајни и незнајни светители на нашата Црква. Тие го засакале Христа со сето свое срце и го ставиле во центарот на своето постоење. Христос за нив станал сé: Нему му принесувале сé што имале, па и самите себе. Со личниот подвиг, по патот на саможртвена љубов, се ослободиле од оковите на гревот и преминале во светлината на вистинската слобода. Со своите животи го прославиле Христа, а Он нив ги прославил на тој нашин што им ја зел нивната смртна природа и им ја вратил преобразена, озарена од светлината на божјата благодат. Ги направил синови на Своето Царство, причесници на вечниот живот, богови по благодат.
Свети Силуан Атонски вели: „Славата која Господ им ја дава на светителите е толку голема што доколку луѓето би виделе светител, од преголема возбуда и страв би паднале на земјата затоа што човекот кој е од крв и месо не може да ја поднесе величината на небесното видување.“
Дури и демоните се тресат ужаснати од присуството на светите затоа што знаат дека овие живеат во слава и светлината Божја и непрекинато се молат и посредуваат за спасението на сите луѓе. Никогаш нé не забораваат нас, смирените и грешни луѓе на земјата, особено кога им се обраќаме молитвено. Освен тоа што имаат благодатна моќ да испросат за нас помош од Господа, тие се единствените кои во нас можат да вдахнат нов, вистинит, бесмртен и нетрулежен живот донесен од Господ на земјата.
Ние ги сакаме светителите. Чувствуваме дека ни се блиски. Нивниот пример не вдахновува. Нивните зборови не поддржуваат и не тешат, лечат и преобразуваат. Тие се наши патоводители во духовниот живот затоа што го виделе Бога и го доживеале додека се уште живееле на земјата. Но и кога заминале од овој живот во вечноста, не не оставиле. Тие се соединети со нас, милосрдно не прегрнуваат, бдеат над нас во нашите тешкотии и страдања и се молат за нас. Со божјата благодат ги знаат нашите внатрешни и надворешни тешкотии, падови, неуспеси, гревови и страсти. Не разбираат повеќе од што можеме да се разбереме самите. Многупати не можеме да ја разбереме длабочината на сопственото битие и лутаме ваму-таму по непознати места. Кога на светителите им се обраќаме молитвено, тие ни помагаат повторно да го откриеме патот на вистинскиот живот и првобитната убавина на Рајот од каде сме отпаднале.
Со благодатта која им е дарувана од Бога, светителите се во постојана служба на човекот. Кога им се обраќаме со молитва, тие не тешат и не крепат, ни помагаат околу прашањата во врска со верата, ни помагаат да бидеме свесни за сопствените гревови и падови и искрено да се каеме. Тие хранат гладни, ослободуваат заробеници, лечат болни... Со еден збор, чудотворат. На нивните чуда низ вековите им нема број.
Христос во Евангелието вели: „Кој верува во Мене, делата кои ги вршам и тој ќе ги врши, и поголеми од нив ќе врши“(Јн. 14.12). Од Негова уста слушаме, значи, дека светителите, преку благодатта на Светиот Дух, вршат поголеми дела и од Христовите. Кога е потребно, чудотворат на секое место и во секое време, но особено таму каде што се нивните икони и мошти, како и храмовите и манастирите кои им се посветени ним.
Свети Григориј Богослов ни вели дека светителите уште во овој живот се полни со Духот Свет, а бидејќи се упокојуваат во Господа, благодатта на Светиот Дух неотстапно пребива во нивните души, мошти, гробови и светите икони...
Свети Јован Златоуст ги поттикнува христијаните што почесто да се поклонуваат пред светите мошти за да се исцелат од неизлечиви болести и за да се осветат самите: „Бог ни ги оставил моштите на светителите за да не вдахнови за ревност каква што имале светителите и за да не одведе во сигурно пристаниште, давајќи ни утеха во животните страдања. Затоа, ве молам, кога сте потиштени или болни или ако сте претрпеле некоја штета или сте доживеале било каква несреќа, или се наоѓате во понорот на гревот, прибегнувајте кон светителите со вера, и со леснотија ќе можете да отфрлите сé што ве притиска и со голема радост ќе можете да ја растеретите вашата совест само со тоа што ќе ги видите моштите и гробовите на светителите. Затоа што светителите не се мртви. Живи се во сите векови.“
Свети Јован Дамаскин вели: „Откако Саможивотот, Причинителот на животот, е приброен кон мртвите, оние кои се упокоиле со надеж во воскресение и вера во Него не ги нарекуваме мртви. Зашто, како тогаш мртвото тело може да прави чуда? Како тогаш гонат демони, ги отстрануваат болестите, ги исцелуваат слабостите, на слепите им го враќаат видот? Како ги чистат накажените, ги изгонуваат искушенијата и бедите? Секој добар дар доаѓа од Отецот и преку нив им се дарува на ние кои го бараат со непоколеблива вера.“
Целта на нашиот живот е да се очистиме од страстите, да се исцели нашата падната и болна природа, да се преродиме во Христа, да го стекнеме Духот Свет, т.е. да се посветиме и да бидеме озарени од божествената светлина. За жал, лесно се оддалечуваме од оваа цел и постануваме дезориентирани затоа што на нас влијаат богопротивни теории и безбожниот и материјалистички дух на овој свет.
Но иако живееме небрежно, обземени со себе си, сепак понекогаш се сеќаваме на нашите светители, особено на денот на нивниот празник. Денот на празнувањето на светителот е денот на неговото мачеништво или упокојување во Господа; нашата Црква тој ден го нарекува роденден на светителот затоа што на тој ден тој се родил за вечен живот.
Но, знаеме ли ние, христијаните, во што се состои вистинското славење, празнување на светителите? Сакаме светителите да ни бидат заштитници и помошници, да се одѕиваат на нашите молби, да одговараат на нашите молитви. Но, дали ние нив воопшто ги слушаме и се уподобуваме на нив? Не се сведува ли нашето празнување на светителот заштитник или на било кој друг светител само на одржување на обичајот или на проста навика? Нели повеќето христијани го претвориле празнувањето на светителите во обична световна веселба? Се задоволуваме ли со обично украсување на куќите и нас самите, со формални поздрави, обилни трпези, претерани веселби, па дури и пијанство? Ако вистински ги сакаме светителите на нашата Црква, тогаш треба достојно да ги празнуваме и да ги подражаваме со сопствените животи.
Свети Јован Златоуст ни говори дека единствено со праведен и вистински живот ги чевствуваме светителите кои ги сакаме и на кои им се поклонуваме. На тој начин нашето поклонување постанува живо сведоштво на вистината, а истовремено и преобразба на нашите срца.
Конечната смисла на празнувањето на сите светии е да не потсети на евангелската вистина: по повикот, по назначеувањето на животот, по животната задача, христијанинот е должен исто така, по мерата на својата вера, со надежта во благодатта божја, да се потруди и самиот да стане сограѓанин на светиите, како што апостолот Павле ги нарекува вистинските христијани; и тој да стане член на тој божествен собор на сите светии кои му угодуваа на Господа од искони.
Во Новиот Завет сите христијаните, без разлика, се нарекуваат свети, заправо затоа што се повикани и должни да вложат од себе вера, надеж и љубов, смирение, кротост, секоја добродетел и секое добро кое човекот може да го оствари ако е соработник со благодатта и љубовта на Господа, за да на тој начин и самите се удостојат со заедницата на светите.
И нашиот живот нека биде животот Христов заедно со светителите, застапниците за сиот род човечки. Нашите светители се блиску до Бога. Затоа ќе посредуваат за нас. Озарени се од светлината која ќе го осветли и нашиот мрак и ќе не оживотвори. Угледувајќи се на нивниот живот, да одиме по нивната вера, љубов, надеж, ревност, поднесувања на страдањата, трпење до крв, за да постанеме заедничари и слава на нивните венци. (1. Петр. 5,4).
Денешниот свет има многу примери и идеали, најчесто лажни; му недостигаат, меѓутоа, светители кои се спасоносни примери. Нивното присуство во денешниот свет ни дава надеж на избавување и спасение.
Единствена наша надеж после Господ Исус Христос, Кој е нашата надеж, нека бидат сите светии, пројавени и нејавени, познати на Бога, нам и знајни и незнајни, затоа што имаат љубов т.е. Христос, Учителот на љубовта и Бог на љубовта.
Во големото семејство на православните христијански народи српскиот народ најлесно и најбрзо може да се препознае по славењето на домашниот, семејниот празник наречен с л а в а, во некои краишта к р с т н о и м е, и, повторно, на друго с л у ж б а. Во српските народни говори едно и исто значење имаат изразите да се слави слава, да се слави крстно име и да се служи светителот. Со право се говори и се пишува дека Србите се препознатливи токму по својот сеопшт обичај на славење на славата каде и да живеат или каде и да живееле откако се крстен народ, а особено од времето на Свети Сава па наваму. Специфичноста на славата, по зборовите на нашиот Патријарх, Неговата Светост господинот Павле, се состои во тоа што „овој наш прекрасен обичај не е свеченост на поединецот, како што, на пример, е тоа именденот или роденденот, обичаи кои постојат и кај христијанските православни народи“, туку претставува „славење на пошироката заедница: на едно семејство или повеќе семејства, дури и племиња“. Овде е потребно да се напомене дека, по примерот на семејната слава, во нашиот народ се удомила, особено во поновите времиња, и праксата да слават слава и поединечни еснафски, трговски и професионални здруженија, школи и други просветни заводи, културни, добротворни и други установи или организации, единици и родови на војската и разни други видови и облици на проширени „духовни семејства“.
2. Што е славата или крстното име?
Тешко е да се направи извесна „дефиниција“ на славата и сумирано, во една реченица, да се изнесе нејзината содржина и смисла. Сепак, ќе се обидеме, наведувајќи ја одредбата дадена во поуката на Врањската епархија за славата (1996): „Тоа е молитвено прославување на еден светител како заштитник на едно семејство или негов молитвен застапник пред Бога.“ На денот на својата слава, значи, семејството поревносно од вообичаено, го прославува и молитвено го велича својот свет покровител, а со тоа го прославува и велича и Господа на славата, „прекрасниот во светиите Негови“. На тој ден семејството поусрдно од вообичаено му се моли на својот свет застапник молитвено да посредува пред Семилостивиот Господ за милоста и благодатта Негови, за спасение и вечен живот, за учество во вечната слава, убавина и радост на Неговото небесно Царство.
Врз основа на кажаното можеме да го воочиме соборниот, црковниот, соединувачкиот карактер на семејната слава: затоа и го славиме крсното име - заедничкото славење „да не собере и соедини во вистинска братска христова заедница, во света Црква како собор божји, како собрание на децата божји“, како што тоа убаво го рекол епископот захумско-херцеговачки д-р Атанасиј. Затоа што православната Црква Божја во својата целина и полнота и навистина е заедница на децата Божји, соборно единство на сите кои веруваат во Господа Христа, Кого светиот апостол Павле затоа и го нарекува „Првороден меѓу многуте браќа“. Црквата е Заедница на светите – на оние кои се свети луѓе и вистински христијани и нас кои сме повикани да постанеме такви, угледувајќи се на нивната вера и живот.
Тоа што е важо за сеопштата Црква Божја важи и за христијанското семејство. Затоа што христијанското семејство е Црква во мало, а нејзините членови ѝ припаѓаат на „домашната Црква“, како што ја нарекува светиот апостол Павле таа основна човечка заедница, соединета преку благодатта Божја и меѓусебната љубов. Севетата Православна Црква како целина, во вера, надеж и љубов ѝ служи на СветаТроица, на Живиот и Вистински Бог. Укажувајќи Му единствено Нему, на Отецот и Синот и Светиот Дух почит и поклонување како на Бога, таа ги прославува и сите свети и праведни христијани, Неговите угодници кои Он ги прославил на разни начини, често и со дарот на чудотворството или нераспадливоста на нивните свети мошти.
Исто така и секоја месна Црква – една епархија, на чело со епископот или само една парохија духовно водена од свештеник – ги прославува сите светители, а посебно еден од нив како свој заштитник. Нему, по правило, му е посветен храмот на месната Црква. Во храмот се чуваат неговите свети мошти ако се воопшто сочувани и доколку месната Црква ги има. Тоа често е свет маченик кој се појавил од месната црква или во неа пострадал за Христа, или некој од нејзините епископи со свет живот или било кој друг светител или угодник Божји. Годишниот празник на месниот храм и заштитникот на месната црква се нарекува празник на храмот или престолен празник, а најчесто празник на храмот (на црквата) – или манастирска - слава. Црковната слава на едно место и една жива заедница на православните христијани отсекогаш се слави свечено, најчесто со сеноќно (во поново време обично само со скратено) молитвено бдение кое завршува со Света Литургија на која верните се причестуваат во голем број. Напоменуваме дека во текот на вечерното богослужење односно бдението во очи на празникот, на светлината на свеќите се врши благословување на даровите кои верните ги донеле и принеле – леб, пченица, вино и масло. Истите елементи свеќа, леб (колач), вино, жито (кољиво) – ги среќаваме и во обредот на славата или крсното име.
По примерот на Великата или Соборната Црква од своето место и целата христијанска вселена, малата, домашна Црква во својот христијански дом, во секое православно семејство го слави својот свет заштитник и застапник, ја слави својата слава. Така, славата е соборно духовно случување, славење на заедницата. Таа најпрво е молитвено собирање на членовите на потесното и поширокото семејство (домаќините, роднините, кумовите, соседите, пријателите), како и патниците– намерници*, сиромасите, оние кои се во неволја, сите кои како ближни, како брат или сестра по вера – наидуваат во домот на свеќарот/домаќинот да му ја честитаат славата. Понатаму, таа е молитвена средба и заедница на љубовта на свеќарите/домаќините со сите православни христијани во своето место со кои тој ден, меѓу другото, учествуваат на заедничките јавни богослужби, пред се на светата Литургија. Најпосле, таа е (доживување на) единство со сите останати свеќари/домаќини кои ја слават истата слава, како и со целата Црква Божја. Затоа што светите божји угодници истовремено ги слават и сите други христијани иако не се свеќари/домаќини во тој ден. Секој ден во црковниот календар е празник на небото и земјата, слава на сеопштата Црква. Соборната смисла на славењето слави убаво ја изразува молитвената песна која свеќарите заедно со својот свештеник ја пеат при самото завршување на благословувањето и сечењето на славскиот колач:
„Денес не собра благодатта на Пресветиот Дух...“
Ова суштинско важно обележје на славењето слава во нашиот народ ни сведочи, како што со право го истакнува тоа нашиот Патријарх, дека славата - иако во својот конкретен облик, чисто српски црковно-народен обичај - сепак „сосема одговара на новозаветниот дух и најдлабоката традиција на Православната Црква“. Ваквата констатација, пак, ни помага правилно да го разбереме и објаснеме потеклото на славата како традиционален израз на побожноста кој е толку длабоко вкоренет во душата на нашиот народ што до ден денес ништо не успеало да го откорне. Еден дел од српскиот народ е, како што знаеме, во лошите времиња од својата историја, повеќе силум отколку милум, примил римокатоличка вероисповед и постепено го заборавал своето потекло, но сепак ја задржал славата, така што многу римокатолички семејства на јадранското приморје или на некое друго место, слават слава и ден денес. Слично е и со многубројните муслимани кои го говорат српскиот јазик и се со српско потекло, во рашката област и во Босна и Херцеговина: повеќето одамна ја потиснале свеста за своето потекло; по потреба национално се изјаснувале различно (некогаш како Турци, потоа како Југословени; денес обично како припадници на новопрогласената „муслиманска“ или според некои „бошњачка“ народност); но некогашната семејна слава или племенското крсно име не можеле да го потиснат до конечен заборав, а во поединечни случаи и ден денес некаде во својот дом ја чуваат сокриено славската икона на своите крстени предци...
И уште нешто: во децениите по Втората Светска Војна еден дел од српскиот народ сосема се бил отуѓил од Православната Црква и вера, а извесен слој и се одрекол од неа; но сепак, ниту таквите Срби, дури ни убедените атеисти меѓу нив, не успевале со верата целосно да ја заборават и славата, туку ја славеле и понатаму, често тајно, некогаш и на чисто световен начин, без свеќи и молитви. Истовремено, православното мнозинство на народот и тогаш толку бил приврзан со семејната слава што никој не можел да го спречи доаѓањето на свештеникот во домот на верниците, а државата, сакала- не сакала, им го признала правото на граѓаните еднаш годишно да можат без образложение да отсуствуваат од работа, што повеќето и го правеле токму на денот на својата слава.
Последните години повторно апсолутното мнозинство на народот ја слави својата слава, но, без своја вина, не знае многу ниту за самата слава ниту за својот свет заштитник. Оваа мала книга, како и другите книги од серијата Мојата слава, има за цел, колку што може, да ја пополни таа празнина.
Историски, славата многу рано постанала своевиден „знак на распознавање“ на Србите во големото семејство на православните народи, а конечно и трајно се утврдила, се проширила и како домашен богослужбен чин се вообличила од времето на Свети Сава. За почетоците на славската традиција во публикацијата на Врањската епархија Среќна крстна слава го читаме следново:
„Првото спомнување на крстната слава се датира во 1018 од околината на Охрид, по пропаста на Самуиловото Царство, а кое е запишано од византискиот историчар Кедрин. Ова секако значи дека и крстната слава како обред е и постара и веројатно датира од времето на крштевањето на Србите во времето на владеењето на кнезот Мутимир, кон крајот на 8. век. Во тој запис се говори за гонењето на се уште непокорените кнезови од страна на Византијците по смртта на Самуил, а еден од нив бил и некој војвода Ивац од Девол, јужно од Охрид. Него сакал да го убие византискиот војвода Евстатиј од Охрид и притоа се послужил со лукавство. Знаејќи дека војводата Ивац го слави своето крстно име на денот на Успение на Пресвета Богородица (Голема Богородица) и дека на тој ден секој гостин е доборедојден во неговиот дом, Евстатиј дошол со неколку свои луѓе. По гозбата го повикал Ивац да поразговараат на само и тогаш го ослепил.“
Во нашата наука во оптек се различни теории и хипотези за почетоците на славењето слава. Можеме да ги поделиме на две групи: првата ги опфаќа оние теории и хипотези кои славата ја гледаат како пагански, претхристијански обичај и култ којшто Црквата отпосле колку-толку го христијанизирала; во другата спаѓаат оние кои славата ја толкуваат како изворно црковен и православен израз на побожноста.
Теориите и хипотезите од првата група застапени се главно во делата на нашите постари историчари и етнолози. Некои од нив славата ја прогласуваат за христијанизиран облик на стариот римски култ на ларите, натприродни чувари на домашното огниште, прво распространет меѓу илирските, а потоа и меѓу словенските односно српските племиња на Балканот. Некои славата ја сметаат за нов развоен облик на прасловенското и старосрпското почитување на домашното божество или заштитникот на домашното богатство; некои за обред од паганскиот култ на мртвите или култот на предците; извесни за остаток од анимистичките верувања или фетишистичките пракси; некои, повторно, за христијанизирана варијанта на прастарите жртвени обреди во чест на некогашното „врховно божество“ во пантеонот на уште некрстените Срби.
Сосема поинаква слика за потеклото на славата наоѓаме кај богословите и црковните писатели, но и кај повеќето од поновите историчари и другите научници. По зборовите на српскиот Патријарх Павле, обично се смета дека славата настанала како „прославување на оној светител на чиј празник се крстил предокот на некој од семејството земајќи го името на тој светител“, додека според мислењето на Радослав Грујиќ славата првобитно била слава на храмот на Црквата подигната во чест на светителот чие име му било дадено на некој далечен предок од семејството, братството или племето кога бил крстен.
Други писатели – како на пример епископот д-р Атанасиј Јевтиќ или анонимниот писател на текстот Среќна слава во издание на Врањската епархија (1996) домашната слава ја изведуват непосредно од заедничката црковна слава (на храмот или на манастирот) без да ја доведат во зависност од денот на крштевањето на првиот крстен предок. Тоа гледиште, во основа, го усвојува и Неговата Светост патријархот Павле, кој при тоа се оградува бидејќи „аналогијата на крсното име со славата на храмот не може да се следи до крај“ затоа што крсното име е семејна работа“ а „не на домот, куќата, зградата.“
Славскиот обред, како што веќе нагласивме, со сите своие материјални составни делови (свеќа, славски колач, вино и жито или кољиво) неодоливо* не потсетува на чинот на „петолебието“ т.е. на благословувањето на лебовите, пченицата, виното и маслото на литијата на великата вечерна или во рамките на сеноќното бдение. Затоа и писателот на овие редови го застапува гледиштето за аналогијата меѓу славата на храмот и домашната слава, односно меѓу празничната литија во храмот и молитвеното собирање во домот на свеќарите/домаќините со напомена дека ниту едното ниту другото, земени за себе, не е доволно, туку дека и едното и другото не упатуваат на светата Литургија и на светите евхаристиски Дарови како на врвна точка на секој празник и секоја слава. Ова веќе доволно е истакнувано и образложувано во претходната глава каде се говореше за духот на соборноста кој ја проткајува славската пракса и традиција. Писателот на овие редови, исто така, го усвојува мислењето дека содржината на домашната слава, конечно, била вообличена од споените влијанија на славата на храмот и молитвеното сеќавање на денот кога некој далечен родоначалник ја примил Христовата вера. Затоа што со таквата синтеза на влијанијата може да се објасни неотстапното прославување на еден и ист светител како свет семеен покровител од колено во колено. Сé на сé, согласен сум со тезата на покојниот академик Димитриј Богдановиќ дека творецот на славата е Светосавската црква, а не старото словенско паганство преоблечено во глазурата на православното христијанство.
Славата или крстното име не е богато гостење и неумерено пирување, а стои во потполна спротивност со прејадувањето и опивањето, пцовките и кавгите, празнословието и суетата. Суштината на славата е изразена во самото име: тоа е славење на Бога и прославување на светите угодници Божји во чии ликови се открива и вистинската „слава“ на секое човечко битие односно неговата неминлива убавина и неговото боголико достоинство. Главната содржина на славата е благодарење и молитва кон Господа, како и измолување молитвена заштита од светителот кој што го славиме. Сето тоа е и видливо изобразено преку горењето на славската свеќа, кадењето, пеењето на славскиот тропар и кондак, подигнувањето, приносувањето и кршењето на славскиот колач, благословувањето на виното и кољивото, целивањето и честитањето, читањето на „славарицата“ (народни молитвени здравици „во слава и чест“ на светиот кој се слави) и другите славски обичаи и прописи, често различни во разни краишта, но целосно истоветни според смислата. Славата првенствено е духовно случување и доживување. Некогаш нашите храбри војници, во ослободителните војни на српскиот наорд, славеле во ровот, премрзнати и полугладни, само со свеќа во рака, но со искрена вера, надеж и љубов во нивните души. Нивната слава, несомнено, и на Бога му била поугодна и поблиска до Евангелието Христово отколку вообичаената слава со многу јадења и пиења, а малку љубов и молитва. Другата, со нејзе својствените претерувања, па и злоупотреби, во нашево време станува почеста отколку во раните времиња заради духовната неупатеност на мнозина кои се враќаат кон верата и крстното име, а кај некои, за среќа помалубројни, заради помодарството и суетната, недуховна самодопадливост. Јадењето и пиењето, се разбира, не се грев. Но претерувањето и расфрлањето се грев, а заборавањето на гладните, жедните и оние кои се во неволји е уште поголем грев. За тоа нашиот Патријарх ни го кажува следното:
„Православната Црква не забранува во разумни граници да се слави и со посебен, посвечен ручек и гостење на поканетите, затоа што и Господ заедно со апостолите и на тој начин ги одвојувал празниците од другите денови, така што кога на Тајната Вечера му рекол на Јуда: Што мислиш дека треба да го направиш, направи го што побрзо! (Јов. 13,27), апостолите, не разбирајќи ги овие зборови, помислиле дека му рекол: Купи нешто што ни е потребно за празникот... – Но главната ознака на славата без која таа не може да биде слава, како што наведовме е колачот, кољивото, свеќата.“
Во исто време, славата како служење на Бога и „служба на светиот“ нема полна смисла и оправдание ако не е следена од дејствителна љубов кон ближните, манифестирана особено преку милосрдието и сочувствувањето со оние кои страдаат, кои се во беди ...
Кога говориме за начинот на славењето на крсното име, не можеме, а да не се осврнеме на една – доста честа – предрасуда: одредени возрасни, самостојни, дури и семејни луѓе „не смеат“ да слават затоа што родителите им се се уште живи, односно затоа што родителите не им ја „предале славата“. Врзувањето на славата за родителите е оправдано и може да се разбере само кога станува збор за малолетни деца, па и кога станува збор за возрасни синови и ќерки кои се уште живеат или во родителскиот дом или во целосна животна заедница со родителите. Тоа било разбирливо во минатото, во времињата на некогашните патријархални здруженија кои биле една заедница, иако составена од многу семејства. Денес, меѓутоа, нема причина ниту оправдување за таквите постапкки. „Бидејќи славата е празник на малата Црква“, на основната христијанска ќелија, на семејството, - во врска со ова пишува нашиот Патријарх, Неговата Светост г. Павле, - станува јасно дека секое, дури и најмалото семејство треба да слави слава.“ Потоа објаснува:
„Како што таткото нема властда му дозволи или да не му дозволи славење слава на храмот на местото во кое овој живее, или празнувањето на неделата и другите празници, да оди во храмот и да се причестува, да го осветува станот и така натаму, така исто не спаѓа во доменот на неговата моќ празнувањето на крсната слава, т.е. дали ќе им ја предаде славата или не на синовите одвоени во посебни домаќинства.
Се разбира дека синот е должен, во знак на почит кон родителите, нешто така важно како што е основањето семејство и самостојното славење на крсното име да го започне со знаење и благослов на таткото, но тоа спаѓа во област на здравите морални односи кои треба да владеат меѓу христијанските родители и децата. Како што христијански не е нормално синот да преземе нешто друго важно во животот, не само славењето на славата, без да му каже и да се советува со таткото, така, од друга страна, не е нормално на тој празник да остане без свеќа, колач, кољиво затоа што татко му не му ја предал крсната слава...“
Постои уште една наивна заблуда околу начинот на славењето: многу православни Срби, инаку добри и искрени верници, мислат – или некритички го прифаќаат мислењето на другите – дека за Архангеловден и Илинден како денови на слава не треба да се подготвува кољиво (славско жито). Својот став го образложуваат со тоа што житото го сфаќаат како принос за покој на душата на светиот кој се слави, а свети Архангел Михаел како ангел, велат понатаму, постојано е жив, како што и Свети Илија не умрел туку бил жив земен на небо. Така, заклучокот гласи дека за „живите светци“ не е потребен никаков принос за душата, па ни кољиво. Но, заклучокот е погрешен, затоа што се засновува на погрешни претпоставки.
Како прво, треба да се знае дека славското житото не се принесува за душата на светиот, туку во слава Божја, во чест на светителот кој се слави и, најпосле, „во спомен на оние кои си заминаа од овој живот во благочестива вера“ – нашите покојни роднини и сите упокоени православни христијани. Тоа јасно е напишано во самиот чин на благословување на кољивото. Меѓу другото, кољивото се благословува и на најголемите Господови празници. Зарем и во тој случај тоа ќе треба да се сфати како молитва за нечија душа? Понатаму, светците не се делат на „живи“ и „мртви“ : независно од тоа како завршил нивниот овоземен живот, сите свети луѓе засекогаш се живи затоа што се во најблиска заедница на љубовта со вечно живиот Господ. Им се молиме барајќи од нив да го молат својот и наш Господ за нас, а кога служиме Света Литургија, принесуваме Свети дарови и за нас и за нив. Славските приноси ја изразуваат и нивната и нашата надеж, и нивните и нашите вечни вредности:
Свеќа – вечната светлина на Христа, светлината на спасението, светлината на животот, Самиот Господ Исус Христос како „светлина на светот“ (Јов. 8,12);
Колач – Господ Исус Христос како Леб на животот, како лебот наш насуштен со кој се храниме од Господовата трпеза причестувајќи се со него;
Вино – пречистата Крв на Христа која се пролеа за живот на светот, за бесмртност и ни се нуди на господовата Трпеза за да се причестиме;
Жито – (кољиво, некаде се среќава и според грчкиот збор панагија кој се користи за Богородица) – општо воскресение и живот во идниот век, со симболиката на зрното кое умира и воскреснува, повторно постанувајќи Леб и дарувајќи ни живот.
Заради тоа, сето ова без исклучоци го принесуваме на нашата слава, значи и на празникот на Светите Архангели и светиот пророк Илија. Притоа знаеме дека: Славејќи и помагаме!
Неколку дена пред славата во домот на домаќинот доаѓа надлежниот парох да освети вода. Еве што треба да има на масата свртена кон славската икона: сад со вода, китка босилек, свеќа, кадилница со жарче или брикетче, темјан и список со имиња на сите кои живеат во домот на домаќинот. Пред славската икона која по можност треба да стои на источниот ѕид, треба да се запали кандило. Пожелно е на чинот на осветување на водата да присуствуваат и молитвено да учествуваат сите членови на семејството на домаќинот за да на крајот примат благослов од Бога, целивајќи го крстот кој ќе им го подаде свештеникот и за да бидат попрскани со осветената вода. Потоа сите од семејството пијат малку од осветената вода, а со остатокот се замесува колачот.
Славскиот колач се меси пред денот на славата и тоа на следниот начин: во пченично брашно се додава богојавленска вода, потоа од осветената вода за денот на славата, сол, квасец и обична вода како за обичен леб.
Откако сето тоа ќе се замеси и додека тестото стигнува, се подготвува шара. Се замесува бело брашно, и тоа исклучиво со ладна вода. Треба да се замеси што е можно потврдо. Половина од тестото да се исука до дебелина од 2 – 3 мм, потоа на пет места се втиснува малиот печат и со нож се пресекува по ивицата. Овие печати се ставаат на страна, покриени со најлон или крпа за да не се исушат премногу. За тоа време се подготвуваат други украси. Од преостанатото тесто се прави плетенка – должината треба да биде соодветна со обемот на колачот – потоа и таа се става заедно со печатите под крпа.
Колачот може да се украси и со дополнителни детали кои претставуваат библиски символи. Така, на пример, пченицата и грозјето го симболизираат лебот и виното кои се потребни за светата Евхаристија, гулабот е симбол на Светиот Дух итн.
Пченицата, очистена и измиена, се вари околу десет минути. Потоа садот во кој се варела пченицата се завиткува во ќебе и се остава да мирува шест до седум часа. Потоа житото треба да се измие, исцеди и се става на платнена салфетка да се исцеде убаво. Се додава шеќер, ореви, суво грозје и се обликува во чинија. Одозгора на житото се става крстен знак од бадеми, ореви или шеќер во прав.
На самиот ден на славата целото семејство оди в црква пред почетокот на светата Литургија, носејќи ги колачот, житото и црвеното вино на осветување, како и список на живите и упокоените членови на семејството кој му се предава на свештеникот за да ги спомне на проскомидија. За да се причестат, домаќините се подготвуваат со молитва, подвиг, простување, пост и светите Тајни Покајание и Исповед. Осветувањето на колачот се врши на крајот од Литургијата.
Колачот како символ на Телото Христово, виното како символ на Неговата Крв и житото како символ на Неговата смрт и воскресение, не потсетуваат на присуството на Самиот Христос Кој пред Бога посредува за нас, духовно поврзувајќи не и соединувајќи не со Себе, а со тоа и со целата Света Троица, како и со сите свети, со живите и со покојните.
Доколку свештеникот благословувањето на славскиот принос го врши во домот на домаќинот, потребно е на масата, покрај славскиот колач, житото и виното, да има и славска свеќа и ако е можно да биде од чист восок. Се пали пред самиот чин на благословувањето, а се гасне по завршувањето на славата. Понатаму, треба да има и кадилница, темјан и нож за сечење на колачот. Пред славската икона треба да има кандило заедно со кое ќе ги упатиме нашите молитвени желби кон светителот кого го славиме.
По благословувањето, со житото најпрво се почестуваат домаќините, а потоа сите гости. Житото се зема пред секое друго почестување, и тоа стоејќи, притоа прекрстувајќи се. Во таа прилика, на домаќинот му се честита славата. Колачот се сече на мали делови и се поставува во тањирите на трпезата, за да се јаде пред секоја друга храна. Благословувањето и сечењето на колачот во храмот по правило може да го врши само свештено лице. Во домот, пак, на домаќинот, тоа го врши или свештеното лице или во негово отсуство, самиот домаќин.
Здравиците кои се изговараат за време славата се сочувани кај народот и ни ја откриваат чистотата на православната вера на нашите предци, нивното верско образование и потребата од божји благослов и заштита на себе си и своите ближни.
Преподобниот Симеон Мироточиви (Стефан Немања), пред својата смрт ги советувал своите браќа:
„...Празникот е осветување и просветување на душата, а тоа се постигнува со молитвено тихување, со молитва и читањето свештени книги.“
Така, да се трудиме, денот на нашата слава да мине во духот на побожноста, во сериозност и радост, во слава на Бога, „Прекрасниот во своите светии“.
Свештеникот, откако ќе го стави на себе епитрафилот, почнува:
Благословен е нашиот Бог, сега и секогаш и во сите векови.
Пејачите: Амин.
Свети Боже, свети Крепки, свети Бесмртни, помилуј не. (три пати)
Слава на Отецот и Синот и Светиот Дух, и сега и секогаш и во сите векови. Амин.
Пресвета Троице, помилуј не; Господи очисти ги гревовите наши; Владико, прости ни ги безаконијата наши; Свети, посети не и исцели ги немоќите наши заради Твоето име.
Господи помилуј (три пати).
Слава на Отецот и Синот и Светиот Дух, и сега и секогаш и во сите векови. Амин.
Оче наш...
Свештеникот: Затоа што Твое е Царството, и Силата и Славата на Отецот и Синот и Светиот Дух, сега и секогаш и во сите векови.
Пејачите: Амин.
Тропар на светителот, Слава...Амин, кондак.
Свештеникот откако ќе го покади кољивото, предложениот леб и присутните, ја чита молитвата за кољивото:
Да се помолиме пред Господа.
Певците: Господи помилуј.
Свештеникот: Господи, Ти си создал сé со Своето слово и си и наредил на земјата да дава разновидни плодови за наша храна и употреба; Си направил на трите момчиња и Данило, кои беа хранени со семиња во Вавилот, лицата да им бидат посветли од оние кои беа негувани во раскош. Сам Ти, Себлаг Цару, благослови ги и овие семиња со разните плодови и освети ги оние кои ќе јадат од нив, затоа што слугите Твои го принесоа ова во Твоја слава и во чест на светиот (името) и во спомен на оние кои се упокоија во благочестива вера. Исполни им ги, Благи, сите спасоносни молби на оние кои убаво го подготвија ова и прават помен и дај им да им се насладуваат на вечните добра Твои, по молитвите на Пречистата Владичица наша Богородица и Приснодева Марија и светиот (името), чиј спомен го славиме, и на сите Твои светии.
Зашто Ти благословуваш и осветуваш се, Боже наш, и Тебе слава Ти вознесуваме, на Беспочетниот Отец со Единородниот Син и Пресветиот, Благиот и Животворниот Твој Дух, сега и секогаш и во сите векови.
Пејачите: Амин.
Свештеникот го благословува колачот осенувајќи го трипати со крст и вели:
Господи Исусе Христе, Боже наш, благослови го овој леб и ова вино, зашто си Свет, сега и секогаш и во сите векови. Амин.
Потоа го зема колачот, го подигнува и вели:
Господи Боже наш, ти го принесуваме ова во слава и чест на светиот (името) по чии молитви, те молиме, да ја примиш, Семилосрден, оваа жртва во наднебесниот Твој жртвеник.
Потоа го сече колачот, го прелива со вино, па го свртува кон домаќините пеејќи ги тропарите:
Свјати мученици иже добрје страдалчевствоваши и вјенчавшисја, молитесја ко Господу помиловатисја душам нашим.
Свети маченици кои храбро сте страдале и сте примиле венци, молете се на Господа да се смилува над нашите души.
Слава Тебје Христе Боже, апостолов похвало, мучеников радованије, иже проповјед, Тројица Јединосушнаја.
Слава Ти, Христе Боже, пофалбо на апостолите, радост на мачениците, чија проповед е Единосуштната Троица.
Глас 5: Исаије ликуј, Дјева имје во чревје, и роди сина Емануила, Бога же и человјека, Восток имја јему: јегоже величајушче, Дјеву ублажајем.
Ликувај Исаије, Дева зачна и роди Син Емануил, Богочовекот, името Му е Исток; него величајќи го, ја прославуваме Дева.
По ова, свештеникот заедно со домаќинот го кршат колачот и, во моментот на составување на двете половини, со долната страна една кон друга, го целива изговарајќи го првиот дел од реченицата: Христос помеѓу нас, на што домаќинот одговара, исто така целивајќи го колачот: е и ќе биде.
(ова се повторува три пати) Потоа се пее: Глас 2. Самогласен:
Слава на Отецот и Синот и Светиот Дух: по молитвите на светиот (името), Милостиви, очисти ги многуте наши прегрешенија.
И сега и секогаш и во сите векови. Амин. По молитвите на Богородица, Милостиви, очисти ги нашите прегрешенија.
Глас 6.:Помилуј не Боже, по Твојата голема милост, и по Твојата голема добрина, очисти ги нашите безаконија.
Потоа утрената стихира на празнуваниот светител или ова:
Днес благодат Свјатаго Духа нас собра и вси вземше крест твој глагољем: благословен грјадиј во имја Господње, осана во вишњих.
Благодатта на Светиот Дух денеска не собра и земајќи го крстот Твој, сите говориме: благословен е оној кој доаѓа во името Господово, осана во висините.
Потоа ектенијата:
Свештеникот: Помилуј не, Боже, по Твојата голема милост, Ти се молиме, услиши не и помилуј не.
Пејачите: Господи помилуј (три пати)
Свештеникот: Уште се молиме за сите благочестиви и православни христијани.
Пејачите: Господи помилуј (три пати)
Свештеникот: Уште се молиме за пресветиот Патријарх наш (или за преосветениот архиереј) наш (име).
Пејачите: Господи помилуј (трипати)
Свештеникот: Уште се молиме за сите браќа и за сите православни христијани.
Пејачите: Господи помилуј.
Свештеникот: Уште се молиме за овој дом и за тие кои живеат во него (имињата), за милост, живот, мир, здравје и нивно спасение.
Возглас: Зашто си милостив и човекољубив Бог, и Тебе слава Ти вознесуваме, на Отецот и Синот и Светиот Дух, сега и секогаш и во сите векови.
Пејачите: Амин.
По молитвите на Светите отци наши, Господи Исусе Христе, Боже наш, помилуј не. Амин.
Цару Небесен...
Свети Боже ... (три пати)
Слава
Пресвета Троице...
Господи помилуј (три пати)
Слава
Оче наш
Символот на верата
Во слава и чест
На Светата, Едносуштна, Живототворна и Неразделна Троица: Отецот и Синот и Светиот Дух.
Во слава и чест на
Пресветата, Пречистата, Преблагословената, Славна Владичица наша Богородица и Приснодева Марија.
Во слава и чест
На Чесниот и живототворниот Крст Господов чија сила не чува и спасува од видливите и невидливите непријатели.
Во слава и чест
На чесните небесни бестелесни сили: шестокрилите Серафими, многуоките Херувими и богоносните Престоли, Господства и Власти; Началства, Архангели и Ангели, нивните началници: Михаил и Гаврил, Рафаил и Урил, Салатил и Јегудил, Варахил и Јеремил и останатите свети ангели.
Во слава и чест
На чесниот и славен Пророк, Претеча и Крстител Јован, светите славни пророци Мојсеј и Арон, Илија и Елисеј, Давид и Есеј, Самуил, Исаија, Еремија, Езеекил, Данило и останатите свети пророци.
Во слава и чест
На Светите славни и сефални апостоли Петар и Павле и светите евангелисти: Матеј, Марко, Лука и Јован; дванаесеттмината и седумдесетмината апостоли.
Во слава и чест
На светите и богоносни Отци кои ги прифатија и потврдија светите седум Вселенски собори, повикани за зачувување на православното учење на црквата.
Во слава и чест
На светите отци наши, великите вселенски учители: Василиј Велики, Григориј Богослов и Јован Златоуст, Атанасиј и Кирил, патријарсите александриски, Григориј Чудотворецот и Николај Мирликијски, Спиридон Тримитундски, Симеон Богопримец и Лазар четиридневен.
Во слава и чест
На светиот првомаченик и архиѓакон Стефан, светите велики маченици: Георгиј Победоносец, Димитриј Солунски, Теодор Тирон, Теодор Стратилат, светите свештеномаченици: Игнатиј Богоносец, Харалампиј и Иринеј Лионски, светите маченици: Прокопиј, Меркуриј, Нестор, Лаврентиј, Лонгин, Артемиј и Трифун, светите браќа Макавеј и светите четириесет севастиски маченици, светите маченички Текла и Варвара, Недела и Ефимија, Параскева и Катерина, Фотина и Марина и сите свети маченици и маченички.
Во слава и чест
На преподобните и богоносни отци наши: Антониј, Пахомиј, Макариј, Теодосиј, Ефтимиј, Максим Исповедник, Јован Дамаскин, Симеон Нов Богослов, Петар и Атанасиј Атонски, Сисое и Киријак Отшелник, Сергеј Радоњешки, Серафим Сарофски и преподобните мајки: Пелагија, Теодосија, Анастасија, Евпраксија, Февронија, Теодула, Ефросинија, Марија Еѓипќанка и сите преподобни отци и мајки наши.
Во слава и чест
на светите чудотворци, бесребреници Козма и Дамјан, Кир и Јован, Пантелејмон и Ермолај и сите свети бесребреници.
Во слава и чест
На светите словенски и српски просветители и учители: Кирил и Методиј, Климент и Наум, Симеон Мироточив, светителите: Сава, Арсениј, Максим, Василиј Острошки и Петар Цетињски, светите српски великомаченици: Јован, Владимир, Стефан Дечански, Лазар Косовски, Стефан Штиљановиќ, Паисиј и Авакум, Ѓорги Кратовски, светата маченичка Злата Мегленска, преподобните отци: Јоаникиј Девички, Прохор Пчински, Јован Рилски, Гаврил Лесновски и Петар Коришки; преподобните мајки: Параскева, кнегињата Евгенија, Елена, Анастасија и Ангелина Крушедолски и останатите свети српски богоугодници.
Во слава и чест
На сите православни Срби, нашиот патријарх, епископите, свештенството, монаштвото и правоверниот народ. Најпрво на овој наш добар домаќин кој славејќи ја својата слава Бога го прославува. Нега Господ ги чува и штити од секое зло, упатувајќи ги на патот на добродетелите и исполнувањето на светите Христови заповеди и нека им дари здравје и долг живот на земјата, а во вечноста – Царството небесно. Амин.
На здравје/Да сме живи и здрави!
Светлината на денот нашата преподобна мајка Параскева ја видела во Епиват, мало градче меѓу Силимвриј и Цариград.
Се претпоставува дека има словенско потекло. Нејзините родители, богати и високородни, живееле побожно, исполнувајќи ги евангелските заповеди. Светлината на Христа и убавината и сјајот на православната вера го озарувале нивниот смирен и тивок живот. Овие доброчестиви и добродетелни луѓе ги имаа децата Ефтимиј и Параскева, деца кои од мали нозе ги воспитуваа во христијански дух, всадувајќи во нивните чисти души љубов кон Бога и ближните како и ревност кон секоја добродетел.
Кога Ефтимиј порасна, со благослов на родителите се замонаши и со тек на времето постана епископ магитски. Угодувајќи му на Бога, Ефтимиј уште додека бил жив бил удостоен да го прими дарот на чудотворството кој по неговата смрт бил и умножен.
Благодатната и благочестива Параскева, тој миомирисен цвет на Епиват, живееше кротко и смирено, исполнувајќи ги со љубов евангелските заповеди.
Единствената нејзина грижа била како да го очисти и разубави своето срце за тоа да постане место каде ќе престојува Христос. Озарена од светлината на верата, зрачела со убавината и благодатта на Духот Свет, однесувајќи се кон сите љубезно и внимателно, а посебно кон бедните и несреќните.
Малата Параскева многу сакала да оди во храмот Господен и да учествува во богослужбите. Во една прилика, десетгодишната девојка, како и обично, заминала заедно со мајка ѝ во храмот на Пресвета Богородица, каде се одржувала Литија. Молејќи се со умиление, од длабочината на срцето, го свртела сето свое внимание кон зборовите Христови: Ако некој сака да оди по мене, нека се одрече од себе, нека го земе својот крст и нека тргне по мене. (Мат. 16.24)
Овие зборови длабоко се врежале во срцето на блажената Параскева. Почувствуала дека Господ ѝ се обраќа лично нејзе. Излегувајќи од црквата имала прилика и на дело да ги спроведе евангелските зборови. Сретнала една сиромашна жена и и‘ ги дала нејзе нејзините раскошни алишта, а таа се облекла во ветвите алишта од жената. Кога родителите ја виделе така облечена, се запрепастиле; мислеле дека ја минала секоја мера. Строго и одлучно ја посоветувале такво нешто повеќе да не прави.
Но, и покрај родителскиот совет, Параскева и понатаму ја раздавала својата облека по бедните, повеќе сакајќи ги другите од себе си. Уште од детството, полна со добрина, побожност и милосрдност, преподобната Параскева пројавуваше извесен степен на самоодрекување и светост, до кој доспеала со текот на времето и со благодатта на Духот свет.
Кога стана возрасна, ги презре сите овоземни блага и посака во целост да му се посвети на Христа со живот во чистота и самоодрекување. Ниту златоткаена и раскошна облека, ниту излишна грижа за телото, ниту овоземните женички не можеле да го одвлечат нејзиниот ум од љубовта Христова. Секојдневно со умиление и копнеж му се молела на Христос да ја удостои со ангелскиот обра т.е. монашки живот.
Бог ја примил молитвата на Параскева и таа го напуштила овој свет и отишла да странствува земајќи го на себе крстот на самоодрекувањето. Полна со духовна радост бидејќи Бог ја удостоил со тесниот, но спасоносен пат, преподобната почнала да си бара место за свое постојано живеење.
Сакајќи да се поклони пред моштите на светителите кои се чуваат во тамошните манастири и цркви, се упатила во Цариград каде запознала големи учители на духовниот живот и свети подвижници и подвижнички. Од нив примила благослов и совети од непроценлива вредност.
По ова, светата Параскева отпатувала за Ираклија Понтијска каде била потстрижена во монахинња во храмот на Покровот на Пресвета Богородица. По потстригот се предала на строги подвизи, поставувајќи си себе си за цел да се очисти од гревот.
По пет години Параскева заминала на поклоничко патување во Ерусалим да се поклони пред оние свети места каде Синот Божји го поминал својот земен живот од Неговото раѓање до крсната смрт и воскресението за спасението народот човечки.
Предавајќи се целата во рацете Божји, преподобната Параскева се упатила кон задјорданската пустиња. Само Бог знае како нејзината слаба, женска природа не била исплашена од одлуката да се подвизува во пустина, во самотија и немаштија.
Оттогаш започнува нејзиното мачеништво на совеста кое ќе трае доживотно. Стапува во борба во која предуслов на духовниот напредок е страдањето, болката, чувствувањето на паднатоста на човечката природа, а исто така и непрекинатото учествување во смртта Христова, како и во смртта на сите оние кои се мачени заради Неговата љубов. Во тој подвиг ја охрабрувала љубовта кон Господа која се повеќе се разгорувала во нејзиното срце.
Земајќи ги за пример светиот пророк Илија, Крстителот на Господа, Претечата Јован и преподобната Марија Египетска кои уште пред неа се подвизувале во пустина, света Петка го минала сиот свој подвижнички живот полн со болки, солзи, трпение.
Се хранела со зеље, и тоа по заоѓањето на сонцето. Жедта ја гаснела со капки вода, а спиела на асура (ќилимче од трска); алиштата и биле стари и испокинати.
Дење пустинското сонце и го печело нејзиното ослабено тело, а ноќе премрзнувала. Ноќите ги минувала во молитва правејќи метании и непрекинато славословејќи Го Господа. Леела топли солзи на покајание за да на време ги ожнее плодовите на животот и блаженството на Царството Божјо. Тихувајќи во пустината, блажената се подготвувала за мирот на идниот век.
Но исконскиот непријател на родот човечки не можел да го поднесе нејзиниот богоугоден живот. Ја напаѓал сурово, со временски непогоди, со природните потреби на телото, се претворал во разни страшила и привиденија, ѕверови, змии... Најнеподносливи биле нападите на унинието, духовната суша, хулните и помислите на неверие, колебање во верата во Божјото постоење. Сето тоа непријателот го правел со цел преподобната да ја оддалечи до подвижничкиот живот. Но невестата Христова, со благодатта на Светиот Дух, ги разобличувала сите негови лукавства и замки. Прибегнувала кон Исусовата молитва т.е. кон повикување на преслаткото Име Исусово. Целото нејзино битие се претворало во кадилница од која се издигал кадот на нејзината молитва; со целата нејзина душа се трудела да постане место каде ќе престојува Господ. Христос ја преобразувал во блескава гулабица, достојна невеста на Неговата љубов.
Една ноќ, додека светителката како обично му се молела на Господа, пред себе видела ангел Господен кој и заповедал да ја остави пустината и да се врати во својата татковина.
Разбирајќи дека ова видение е од Бога, света Петка тргнала на пат кон својата татковина. Стигнувајќи во Египет, се вселила во една ќелија при храмот на светите апостоли, не менувајќи го пустинскиот начин на живот, истрајувајќи во труд, пост и молитва.
Удостојувајќи се уште во овој живот да постане храм на Света Троица, преподобната Параскева по две години ја предала својата душа во рацете на Небесниот Женик Исус Христос. Нејзиното тело било погребано на гробот за туѓинци, затоа што преподобната никому не му кажала од каде е.
Сакајќи да ја прослави Својата угодничка, Господ нејзините свети мошти ги откри на чудесен начин. Недалеку од гробот на светителката морските бранови исфрлиле тело на некој загинат морнар. Од него се ширела лоша миризба која не можел да ја поднесе ни столпникот кој се подвизувал во близина. Заради тоа подвижникот бил приморен да слезе од столбот и да замоли некои луѓе да му помогнат да го погребаат лешот. Копајќи го гробот, по промислата Божја, нашле и нераспаднато тело. Но бидејќи биле необразовани, не сфатиле за што се работи, па повторно го затрупале нераспаднатото тело, а покрај него го закопале лешот. Еден од нив, кој се викал Георгиј, таа ноќ се молел во својата куќа, па заспал на кратко и во сон го имал следното видение: видел лачезрачна царица и околу неа мноштво светли војници. Георгиј паднал на земја затоа што не бил во состојба да гледа таков сјај, а еден од светлите војници го прекорил и наредил телото на преподобната Параскева да се откопа и да се положи на достојно место, затоа што Бог сакал на земјата да ја прослави Својата избраничка. А светлата Царица додала:„ Побрзај и извади го моето тело од земјата затоа што не можам да ја поднесам темницата и смрдеата.“
Исто такво видение имала и една побожна жена која се викала Ефтимија. Утрото, двајцата ги раскажале своите виденија пред сиот народ и на тоа се одѕвале сите со стравопочит и со свеќи и знамиња отишле кај гробот. Вадејќи го нераспаднатото тело на преподобната наша мајка Параскева од земјата, биле исполнети со голема радост за тоа скапоцено богатство.
Со голема побожност и почести како што треба, со свеќи, пеење и кадење, светите мошти ги положиле свечено во храмот на светите апостоли Петар и Павле во Епиват.
Според ветувањето на Господа: „кој Мене ме прослави, ќе го прославам и Јас него“, света Петка била удостоена со дарот на чудотворството преку којшто Дародавецот ја пројавил нејзината слава и величина на небо. Со своите безбројни и неискажливи чуда, светителката како сонце ја озарила Црквата. Нејзините нетлени мошти ги исцелуваат од секакви болести сите кои со вера прибегнуваат кон нив, а не мал број луѓе и се обраќа молитвено, барајќи за себе лек.
Исцелителната моќ на моштите на света Петка брзо се прочула и многумина од сите страни и разни народи се упатуваат кон светите мошти на поклонение за да се удостојат со исцеление.
Два века по претставувањето на Света Параскева пред Бога, крстоносците ги завзеле Цариград и Епиват. Во 1238, бугарскиот вар Јован Асен ги побарал од нив моштите на светителката и тие со задоволство му ги отстапиле. Тогаш патријархот со епископите и свештенството ги пренел светите мошти во Трново, тогашната престолнина на Бугарија, каде свечено биле дочекани од многубојниот народ и биле положени во придворната црква.
Кога турскиот султан Бајазит го завзел Трново, чесните мошти биле положени во Видина во Валахија. А кога Бајазит ја завзел и Валахија, српската царица Милица, во монаштвото со име Евгенија, го замолила султанот да и ги предаде светите мошти. Побожната царица, како најголема светиња и богатство, ги положила во дворската црква во Крушевац.
Подоцна, Стефан Лазаревиќ за своја престолнина го прогласил Белград и таму ги пренел светите мошти на света Петка. Ги положил во црквата на Успение на Пресвета Богоридица во Белград.
Во 1417 телото на светителката било пренесено во црквата која го носи нејзиното име на Калемегдан и таму престојувало до 1521. Црквата е срушена, но според преданието се наоѓала на исто место каде денес се наоѓа капелата.
Кога Турците 1521 го завзеле Белград, многу Срби избегале во Цариград и со себе го понеле и нераспаднатото тело на преподобната Параскева. Кратко време тоа почивало во муслимански двор, а света Параскева ги исцелувала и им помагала на сите, без разлика, дури и на муслиманите. Кога го видел тоа, султанот Сулејман II се исплашил дека и тие ќе почнат поради тоа да го примаат христијанството, па светите мошти му ги дал на цариградскиот патријарх за 1200 дукати.
Во патријаршиската црква моштите почивале се до 1641 кога благочестивиот молдавски владетел Василиј Лупул, со согласност од цариградскиот патријарх, ги пренел во својот престолен град Јаш за да бидат чувани во неговата православна земја. Верниците со голема радост и восхит ја дочекале светителката – нејзините мошти – во црквата Светите Три Ерарси, на 14. Октомври, 1641.
Света Петка ја почитуваат и слават сите православни народи, христијаните на Балканот, и тоа Романци, Грци, а особено Србите.
Со својот непорочен, прекрасен, свет и богоугоден живот Света Петка постанала украс на човечкиот род и сјајно светило на небесниот свод.
Иако со слаба природа на жена, се подвизувала машки. Со својот живот ги потврдила зборовите на светиот Василиј Велики кој рекол дека постојат жени кои со духовните плодови ги надминале мажите, а тоа се оние девици кои се прославиле со својот чесен живот, исповеданието на верата и мачеништвото.
Колку само се радува оној кој се удостоил да се поклони на нераспаднатото тело на света Петка, на тоа место каде престојува божјата благодат.
И ние да го прославие нејзиниот празник со песни и славословија; да се уподобиме на нејзиниот чист и непорочен живот.
И ние да побараме молитвена помош од оваа преподобна и преславна светителка да се издигнеме од земјата на небо, и очистувајќи ги срцата наши од нашите гревови, да ги гаеме христијанските добродетели, со надеж дека милостивиот Бог ќе се смилува над нас и ќе не удостои со Неговата небесна слава. О, богоносна мајко наша, Параскево, ти се молиме од дното на нашите срца:
Не престанувај пред Христа да посредуваш за нас, кои прибегнуваме кон тебе. Земи нé под твоја заштита и чувај нé од секакви опасности.
Веруваме во твоите пречисти молитви; не ги презирај нашите скромни молитви кои ти ги принесуваме со солзи.
Просвети ги душите наши да можеме достојно да ти пееме и да го славиме пречистото име твое, о украсу на преподобните.
Радувај се, Божествен цвете на Епиват, украсу и гордост на православните христијани.
Радувај се Преподобна мајко Параскево!
Пустиноје и безмолвноје житије возљубивши, и во сљед Христа жениха твојего усердно потекши, и того благоје иго во јуности твојеј вземши, крестним знаменијем ка мисленим врагом мужеским вооружившисја: постническими подвиги, постом и молитвами и слезними капљами. Углије страстеј угасила јеси, достославнаја Параскево: и ниње во небесњем чертозје с мудрими дјевами предстојашчи Христу, моли о нас почитајушчих честнују памјат твоју.
Си го засакала пустинското тихование и ревносно си тргнала по Христа, твојот Женик. Во својата младост на себе си го зела Неговиот благ јарем, наоружувајќи се со крстниот знак против духовните непријатели, а со испосничките солзи, пост и молитви со солзи, си го изгаснала, славна Параскево, жарот на страстите. Сега во небесните дворови заедно со мудрите девојки стоиш пред Христа, моли се за нас кои го славиме твојот спомен.
